W SŁUŻBIE WIZYTEK
Fundatorami klasztoru, który miał stanowić siedzibę Zgromadzenia Sióstr Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny zwanych w Polsce wizytkami, byli Jan Szembek, kanclerz wielki koronny z żoną Ewą z Leszczyńskich, wojewoda mazowiecki Stanisław Chomentowski z żoną Dorotą z Tarłów, oraz jej brat Jan Tarło, wojewoda lubelski. Akt fundacyjny wystawiono 24 czerwca 1723 roku, jeszcze w tym samym roku zakupiono grunt pod budowę i rozpoczęto stawianie drewnianych budynków, do których wizytki przeprowadziły się w 1725. Budowę pierwszej murowanej części, zachodniego skrzydła budynku, rozpoczęto w 1730 roku. Jednocześnie powstawał przylegający do tego skrzydła, połączony parterowym korytarzem budynek tzw. lamusa (ukończony w 1731 roku), w którym mieściła się kaplica oraz przechowywano cenne przedmioty – jest to jedyna część pierwszego klasztoru, która przetrwała do czasów dzisiejszych. Działania pierwszej przełożonej klasztoru doprowadziły do uruchomienia pensji dla dziewcząt z arystokratycznych domów, gdzie uczono czytania, pisania oraz języka łacińskiego i francuskiego.
18 lutego 1732 roku miał miejsce wielki pożar drewnianego klasztoru, podczas którego zginęło pięć sióstr i siedemnaście osób świeckich. W odbudowę zaangażowali się fundatorzy klasztoru. Budowę skrzydła zachodniego ukończono w 1734 roku, była to piętrowa budowla z kilkoma oficynami, izbą ogólną, na piętrze mieściło się 12 cel. Część ta została poświęcona 29 maja tego roku przez księdza Walentego Chlebowskiego, oficjała lubelskiego. Następnie powstał łącznik między skrzydłem a lamusem. Pozostałe skrzydła klasztoru wznoszono do 1749 roku. Ostatnim etapem była budowa kościoła według projektu Karola Baya – ukończono ją na początku lat 50. XVIII wieku. Konsekracji świątyni dokonał Eustachy Szembek, biskup chełmski, 24 września 1752 roku. W 1767 roku ukończono kapliczkę Chrystusa Frasobliwego. Kapliczka w stylu barokowym znajdowała się w osi wejścia kościoła. Jest to kapliczka murowana, otynkowana, w formie czterech ustawionych na cokole filarów tworzących rodzaj baldachimu. Całość zwieńczona jest ściętym ostrosłupem, uzupełnionym daszkiem z żeliwnym, ażurowym krzyżem. Autorem figury Chrystusa jest prawdopodobnie Paweł Antoni Fontana.
W SŁUŻBIE WOJSKA
W 1809 podczas kampanii napoleońskiej do Lublina wkroczyły wojska Księstwa Warszawskiego pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego. Budynek klasztoru zajęto i w styczniu 1810 roku zamieniono na szpital (lazaret) wojskowy, a siostry wizytki przeniesiono (do budynków pozostałych po karmelitankach bosych na ulicę Świętoduską). Szpital nie posiadał odpowiedniego wyposażenia, stąd władze wojewódzkie i wojskowe zwracały się z prośbą o pomoc do mieszkańców Lublina, którzy dobrowolnie dostarczali łóżek, sienników, pościeli. Przez kolejne 148 lat budynkiem rządziło wojsko, kolejno austriackie, rosyjskie, polskie, niemieckie, radzieckie i znowu polskie. W 1815 budynek przystosowano na koszary dla stacjonującego wojska, niedaleki plac (Litewski) zmieniono na plac musztry. Wycięto także część ogrodów, stawiając tam stajnie dla ułanów. W czasie zaboru rosyjskiego (od 1831) nadal mieścił się tu szpital i koszary. W latach 1836–1839 nastąpiła przebudowa kościoła na cerkiew prawosławną (wg dostępnych źródeł określaną wtedy jako grecko-rosyjską) dla żołnierzy według projektu Feliksa Bieczyńskiego i Ferdynanda Konotkiewicza. Dobudowano wieżę z przodu fasady oraz pięć kopuł na dachu, wg. dostępnych zdjęć pomalowanych na szafirowy kolor i ozdobionych gwiazdami. Cerkiew ta dotrwała do 1877 kiedy na pl. Litewskim wzniesiono reprezentacyjny sobór. Po odzyskaniu niepodległości zdjęto cerkiewne kopuły i rozebrano wieże, budynek odarto ze wszelkiego detalu. Ok. 1921 dawną cerkiew podzielono na dwie kondygnacje, a na jednej z nich urządzono kasyno wojskowe, podobnego podziału dokonano w dwóch kaplicach. Przez zamurowanie i podział niektórych korytarzy zmodyfikowano wewnętrzny układ komunikacyjny. Budynek całkowicie utracił charakter sakralny. W okresie okupacji Niemcy w budynkach klasztornych zorganizowali Soldatnheim, czyli dom rodzinny dla żołnierzy. W latach międzywojennych w zespole mieściły się szpital wojskowy i urzędy Wojska Polskiego. Od sierpnia 1944 do stycznia 1945 w budynku znajdowała się siedziba instytucji Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Kompleks pozostawał w rękach Ministerstwa Obrony Narodowej do 1952, w tym czasie w dużej części budynku, m.in. w miejscu późniejszej Sali Czarnej, znajdowały się mieszkania dla rodzin wojskowych. Potem budynek został przekazany pod administrację Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych. Także w latach pięćdziesiątych na powierzchni dużego wirydarza ułożono płyty chodnikowe i wybudowano cementową scenę estradową. W parterowym łączniku między głównym budynkiem znajdował się skład węgla, a w piwnicach magazyny warzyw, m.in. hodowla pieczarek.
Część kompleksu (skrzydło wschodnie i południowo-wschodnie) do roku 2003 była wynajmowana przez Akademię Medyczną – władze wojskowe przekazały część budynku Akademii – znajdowało się tam Studium Wojskowe, Biblioteka Główna, sale wykładowe, laboratoria, prosektorium i sala woskowania ciał.
W SŁUŻBIE KULTURY
W latach 60. XX wieku planowano rozbiórkę całego zespołu, do której jednak nie doszło. Obecny wygląd zespołowi klasztornemu nadali architekci Tadeusz Michalak i Kazimierz Kwiatkowski podczas remontu przeprowadzonego w latach 1970–1979. Budynek adaptowano wtedy na cele kulturalne miasta, równocześnie pogłębiając piwnice pod dawnym kościołem. W 1960 studenci Wydziału Archeologii UMCS powołali klub studencki, któremu nadano nazwę Hades, a który miał istnieć w piwnicach budynku, w opróżnionej z trofeów archeologicznych sali. Gdy w 1963 Wydział przestał istnieć, klub przeszedł w ręce grupy zapaleńców, którzy nadal prowadzili tam działalność, bazującą na towarzyskich spotkaniach. To także oni natknęli się w piwnicach na XVIII-wieczne freski powstałe na potrzeby kościoła.
Od 1968 w budynku działał Miejski Dom Kultury, który uzyskał dla swojej działalności cały parter kompleksu klasztornego, a na pierwszym piętrze – kawiarnię i salę teatralną. Pierwszym miejscem zaadoptowanym do prowadzenia działalności była sala kominkowa, gdzie odbywały się wieczory poezji i spotkania z autorami. MDK miał pod merytoryczną opieką osiedlowe domy kultury i kluby, a ponadto muszlę w Ogrodzie Saskim, gdzie oprócz koncertów organizowaliśmy „Lato w mieście”. W kawiarni MDK organizowano cykl wspomnień z dawnego Lublina, Turnieje Powiatowe, a na małej scenie przeglądy, i występy zespołów artystycznych. MDK współpracował z Teatrem Osterwy i Kurierem Lubelskim przy organizacji dorocznych „Szopek Lubelskich”. Od roku 1971 organizowano tu także Lubelskie Spotkania Wokalistów Jazzowych, goszczące wybitnych muzyków z Polski i zagranicy. Festiwal doczekał się 10 edycji. W roku 1975 MDK został przekształcony w Lubelski Dom Kultury. Do zadań istniejących dwóch głównych działów – działu upowszechniania kultury oraz działu impresaryjnego – należała organizacja koncertów (nawet 3 w miesiącu) i przeglądów artystycznych, prowadzenie kółek zainteresowań, zajęć edukacyjnych dla dzieci (dzisiaj zajęcia takie prowadzone są przez osiedlowe domy kultury), zakładowych imprez choinkowych i ogromnych imprez sylwestrowych, które obejmowały wszystkie poziomy gmachu. Niezwykłą popularnością cieszyły się organizowane przez LDK giełdy płyt i książek, a także dyskoteki odbywające się w piwnicach, tj. ówczesnym Barze Kawowym III kategorii, czyli późniejszym Klubie Hades. W lecie część koncertów odbywała się także na dużym wirydarzu, ale szybko ich zaprzestano ze względu na skargi mieszkańców miasta, bo odgłos z koncertów słychać było aż koło Ogrodu Saskiego.
Część pomieszczeń na drugim piętrze (późniejsze gabinet dyrektorski oraz dział księgowości) zajmowany był przez Wydział Kultury Miasta Lublin. W maju 1991 – uchwałą Rady Miejskiej – powołano do życia Centrum Kultury, łączące w sobie Lubelskie Studio Teatralne i Lubelski Dom Kultury. Utworzone wówczas Centrum stało się jedyną w Lublinie instytucją legitymującą się tak szerokim zakresem kulturalnych działań. Nadal jednak część budynku zajmowana była wciąż przez Miejską Bibliotekę Publiczną im. H. Łopacińskiego, redakcję miesięcznika „Na Przykład” oraz dyrekcja Teatru Muzycznego.
Ze względu na istnienie w Centrum kilku zespołów teatralnych w 1992 małą salę baletową (tzw. Białą) przekształcono w salę teatralną. I tak po przemalowaniu ścian powstała Sala Czarna. W roku 1997 przeprowadzono remont dużej sali widowiskowej, nadając jej nazwę Sali Nowej. Została ona oddana do ponownego użytku we wrześniu 1998, a na inaugurację wystąpił Jan Peszek oraz Grzegorz Turnau. W roku 2004 na potrzeby 9. Międzynarodowego Festiwalu „Konfrontacje Teatralne” (edycja poświęcona Witoldowi Gombrowiczowi), została stworzona nowa sala pod nazwą Dobrze Ukryta Przestrzeń Artystyczna, w skrócie D.U.P.A. Nazwa ta w jakiś sposób miała nawiązywać do twórczości autora „Ferdydurke”. W sali tej, stanowiącej dolną część byłego kościoła, ulokowano klub festiwalowy. Potem zaczęły odbywać się tam koncerty muzyki rockowej. W marcu 2008 skrzydło wschodnie zajął nowo powstały Ośrodek Animacji Kultury i Inkubator Kultury. Oba podmioty później przekształciły się w obecne Warsztaty Kultury.
ZESPÓŁ KLASZTORNY
Cały zespół klasztorny stanowi ciekawy przykład późnobarokowej architektury zakonnej. Był inspirowany „macierzystym” kościołem zgromadzenia, świątynią pw. Św Franciszka Salezego w Annecy we Francji i wykazywał wiele analogii do krakowskiego kościoła wizytek pod tym samym wezwaniem. Wzniesiono go na planie kwadratu o wymiarach 67 x 67 metrów. Budynek jest dwukondygnacyjny, o płaskich elewacjach, kościół był umieszczony pośrodku fasady północnej zespołu, od strony współczesnej ulicy Krakowskie Przedmieście, rozdzielając fasadę na dwa skrzydła, z symetrycznie umieszczonymi wejściami do klasztoru. Świątynia złożona była z wydłużonej trójprzęsłowej nawy na planie prostokąta oraz węższego prezbiterium na planie kwadratu. Po wschodniej i zachodniej stronie prezbiterium znajdują się dawne chóry zakonne, które wydzieliły w przestrzeni klasztoru trzy wirydarze. Duży, prostokątny o wymiarach 18.7 m x 33.2, oraz dwa dwa mniejsze, kwadratowe o wymiarach 11.6 m x 11.6 m., umieszczone symetrycznie po obu stronach nawy kościoła. Duży wirydarz, od strony kościoła posiadał otwartą arkadową, dwukondygnacyjna galerię, która w XIX w. została zamknięta poprzez zamurowanie arkad i wykonanie w nich okien. Z wirydarzy poprowadzono system odprowadzania wód – z zachodniego (małego) pod oratorium wyprowadzono na duży wirydarz. Ze względu na niższy poziom bruku na dużym wirydarzu kanał przecinający go po przekątnej był otwartym rynsztokiem. Dalej odwodnienie poprowadzono poprzez przesklepiony kanał pod budynkiem, w kierunku wschodnim w stronę dzisiejszej ulicy Hempla, zgodnie z naturalnym spadkiem terenu. Zakrystia, biblioteka, refektarz, kapitularz i wszystkie pomieszczenia gospodarcze znajdowały się na parterze. Na piętrze mieściły się cele mieszkalne (umieszczone od zewnątrz budynku i od wirydarzy), infirmeria (sala chorych), pokój przełożonej i pokoje nowicjuszek. Budynek lamusa, jego proporcje i styl, stanowi jeden z ciekawszych przykładów barokowej architektury w Lublinie – ma on plan kwadratu z charakterystycznymi zaokrągleniami, zachował się toskański porządek architektoniczny z przerywanym, zredukowanym belkowaniem. Wszystkie budynki kryte są dwuspadowymi dachami, we wnętrzach w wielu pomieszczeniach zachowały się sklepienia krzyżowe oraz kolebkowe z lunetami. Teren był otoczony murem klasztornym wzniesionym na wstępie budowy kompleksu ok. 1730-31 roku. Do dziś zachowały się jedynie fragment północny, częściowo wykorzystany do budowy oficyn sąsiednich kamienic. W murze tym, na końcu dzisiejszej ulicy Kołłątaja, znajdowała się główna brama, flankowana dwoma pylonami-wieżyczkami nakrytymi barokowymi hełmami.
OGRODY
Do zespołu powizytkowskiego należały rozległe ogrody, ciągnące się do obecnych ulic Chopina i Okopowej, podzielone na część kontemplacyjną (zachowaną do dziś) oraz ogród gospodarczy od strony południowej. W XIX wieku na tym terenie znajdowały się ogródki „Tivoli”, a w nich, w latach 1870 – 1882 funkcjonował drewniany teatr letni. Na przełomie XIX i XX wieku na terenie ogrodu wzniesiono wiele obiektów, służących celom szpitalnym i wojskowym, część z nich zachowała się do połowy lat 1980-tych. Po drugiej wojnie światowej zlikwidowano mury ogrodzeniowe, a część terenu zajęto na stworzenie nowych budynków, wytrasowano współczesną ulicę Hempla oraz wykonano rondo wokół kapliczki Chrystusa. Ogród uległ znacznej dewastacji. W okresie międzywojennym na terenie ogrodów (w miejscu, gdzie obecnie mieści się tu gmach DOKP) wybudowano stadion Wojskowego Klubu Sportowego „Lublinianka”, wraz z drewnianą, zadaszoną trybuną typu angielskiego, na 1.500 lub 3000 miejsc siedząco-stojących. Prócz boiska znajdowały się tam bieżnie, rzutnie, skocznie dla lekkoatletów, korty tenisowe a w latach późniejszych także lodowisko. Wejście na stadion wśród szpaleru drzew znajdowało się od strony Peowiaków. Mecze na stadionie odbywały się jeszcze na pewno do 1946 roku, potem wybudowano nowy stadion przy Alejach Zygmuntowskich.
NAZWA ULICY
Ulica, prowadząca od kościoła pobrygidkowskiego w stronę klasztoru wizytkowskiego i dalej w stronę obecnej ulicy Krakowskie Przedmieście, początkowo nosiła nazwę Wizytkowskiej. W czasie zaboru rosyjskiego w budynku znajdował się szpital wojskowy, dlatego też od 1880 roku została zmieniona na Szpitalną. W 1934 ulicy nadano nazwę Peowiaków (na 20-lecie POW), następnie w 1952 r. zmienioną na Pstrowskiego. Przedwojenną nazwę przywrócono dopiero w 1992 roku.